مقدمه: مدرسه ی رکنیه از بزرگ ترین و مهم ترین مدارس یزد در قرون هشتم تا نهم هجری، به سال 725 ه ق به همت سیدرکن الدین ابوالمکارم محمدقاضی حسینی یزدی در قرون 7تا 9 هجری قمری بنا شده است. از این مدرسه اکنون بقایای اندکی به نام بقعه ی سیدرکن الدین باقی مانده است. این مطالعه بر آن است تا نسبت به تعیین حدود و مساحت احتمالی مدرسه اقدام نموده و نیز تجسمی از ساختمان آن به دست دهد. روش بررسی: در این مطالعه با استفاده از منابع تاریخی و نقشه های هوایی و نیز الگوی مدارس قدیمی هم عصر مدرسه ی رکنیه نسبت به تعیین حدود و مساحت احتمالی مدرسه اقدام شده و نیز تجسمی از بنا و ملحقات آن شبیه سازی و منتشر می شود. ضمناً جزئیاتی در مورد ساز و کار دارالشفا و بیت الادویه مدرسه با استفاده از منابع تاریخی ارائه می گردد. نتایج: بر اساس طول و عرض فضای مشخص شده در غرب و شرق و شمال بقعه سیدرکن الدین، مساحت مدرسه حدود 4000 تا 5000 متر مربع تخمین زده می شود. نمایی از ساختمان مدرسه تجسم و ارائه شده و نیز شمایی از مکانیسم حرکت ساعت آبی مجموعه ی رصد وقت الساعه ارائه شد. نتیجه گیری: مدرسه ی رکنیه، مهم ترین مدرسه ی یزد در قرون گذشته بوده و قسمت های مختلفی نظیر کتابخانه، مسجد، بیت الادویه، دارالشفا، دارالسیاده، خانقاه، ساعت آبی و رصدخانه دانشگاه های غربی زمان خود داشته است. لازم است با توجه به موقعیت کنونی یزد در آموزش عالی کشور، پیوندی بین این سابقه یتاریخی و جایگاه کنونی آموزش عالی آن برقرار شود تا دانشجویان و محققان از پیشینه ی تاریخی آموزش عالی در یزد آگاه باشند.

زمینه و هدف: قوام الدین محمد یزدی از شاعران قرن نهم (م 830 هـ .ق) است که مجموعه کلیاتی شامل قصاید، غزلیات، ملمعات و منشأت از وی بر جای مانده است. کلیات قوام الدین محمد یزدی تاکنون از منظر سبکشناسی مورد مطالعه قرار نگرفته است. هدف اصلی این جستار، تحلیل سبک شناسانه پنجاه غزل منتخب از غزلیات وی است که در آن شاخصه های سبکی در حوزۀ زبانی، ادبی و فکری، مورد تحلیل و واکاوی قرار خواهد گرفت تا خوانندگان و مخاطبان با ویژگیها و شاخصه های شعری قوام الدین محمد یزدی و غزلیات او آشنا شوند. روش پژوهش: شیوۀ مطالعه در پژوهش پیش رو بروش توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای است. محدوده و جامعۀ آماری مورد بررسی، پنجاه غزل از کلیات وی میباشد که نسخۀ اصلی آن به شمارۀ 1359 ف در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران موجود میباشد و در رساله دکتری الهام معینیان مورد تصحیح قرار گرفته است. یافته های پژوهش: قوام الدین محمد یزدی با استفاده از زبان ساده، دور از پیچیدگی، قافیه و ردیفهای آهنگین، انواع تکرار صامت و مصوت و جناس، موسیقی خاصی به اشعار خویش بخشیده است. واژه های عربی کمتر مورد توجه شاعر قرار گرفته است و واژه ها بیشتر از نوع حسی هستند. در سطح ادبی بسامد تشبیه حسی به حسی و استعارۀ مصرحه بیشتر است و نیز کاربرد فراوان آرایه های تلمیح، تناسب و تضاد جالب توجه است. در سطح فکری نیز گرایش شاعر به عشق ملاحظه میشود. نتیجه پژوهش: بررسی ما در غزلیات قوام الدین محمد یزدی نشان داد که شاعر در حوزه های سه گانه سبک زبانی، ادبی و فکری بصورت نسبتاً موفقی عمل نموده است. ردیف در غزلیات قوام الدین محمد بصورت متعادل بکار رفته و واژه های حسی، جملات اسمی، جابجایی متمم و مفعول، گونه های مختلف صورخیال از جمله تشبیه و استعاره و موضوع عشق از جمله ویژگیهای ادبی و فکری غزلیات اوست.

لکل من مظفر النواب وسید اشرف الدین الحسینی الملقب ب«نسیم شمال»، میول ونزعات وطنیه وتحرریه، فهما یستخدمان التکتیکات نفسها لحمایه الوطن ومحاربه الاستعمار والطغیان. یعیش کلاهما فی عصر یتشابه فیه المناخ السیاسی والاجتماعی والادبی فی بلدیهما إلی حد بعید. إنهما یعتبران الادب وسیله لتنویر المجتمع ویستخدمانه لهذا الغرض. مظفر النواب، شاعر عراقی، کان له دور مهم فی دعوه الامه العربیه والإسلامیه لمحاربه الاستبداد والاستعمار والقمع ومحاربه الاجانب، وکذلک الشاعر الإیرانی الساخر سید اشرف الدین حسینی وفی هذه الدراسه سنناقش دور الاثنین فی إیقاظ الناس ومواجهه الظلم والاستعمار. یحدد الوضع السیاسی والاجتماعی والاقتصادی لای بلد إلی حد کبیر اسلوب وطریقه الکاتب والشاعر، ویعتبر شعر وادب ای امه صوره معکوسه للوضع السیاسی والاجتماعی والاقتصادی والثقافی للمجتمع. بالنظر إلی قصایدهما نجد الاجواء التی عاشا فیها کلاهما إنهما یحبان ابناء وطنهما ویطالبانهم بالوعی والیقظه والمسوولیه. لکل منهما افکاره ورویته الخاصه للعالم، والمفتاح لتغلغل کلماتهما هو معرفه الذوق الادبی للشعب والتعبیر عن قضایا ومشاکل الجماهیر.

معین الدین معلم یزدی (متوفی 789 ق/ 765 ش) فقیه، محدّث و مورخ دربار آل مظفر (713-795 ق/ 772-691 ش) و نویسنده مهم ترین منبع این حکومت محلی پساایلخانی به نام «مواهب الهی» است. این منبع، به دلیل داشتن اطلاعات تاریخی پیرامون بعضی حکومت های محلی قرن هشتم هجری، برخورداری از مفاهیم اخلاقی و غنای ادبی و فرهنگی، شایسته توجه است. مسئله اساسی این نوشتار، بازنمایی روش تاریخ نگاری معین الدین یزدی یعنی روش تنظیم و تدوین داده های تاریخی در نگارش «مواهب الهی» است که خود متأثر از مواردی چون پیشینه روشی تاریخ نگاری آن روزگار و نظام اندیشه ای و زاویه دید وی است. در پژوهش حاضر، با این سؤال مواجه ایم که تاریخ نگاری معین الدین یزدی از لحاظ شیوه یا روش نگارش، دارای چه مشخصه هایی است و این ویژگی های روشی، منجر به وقایع نویسی شده یا نگارش تاریخی تحلیلی و علّی؟ یافته های این پژوهش که به روش توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه ای به انجام رسیده، نشان می دهد که روش تاریخ نگاری یزدی در مواهب الهی، به دلیل همسانی هایی چون بینش دینی مشیت گرایانه و شریعت مدارانه و ماهیت تاریخ نگاری درباری، ادامه روش تاریخ نگاری ایرانی-اسلامی قرون قبل است. افزون بر این، معین الدین یزدی با نظام فکری مبتنی بر بینش های تاریخی و اعتقادی و سیاسی، اقدام به-نگارش تاریخی متکلّف و مصنوع نموده که دارای ویژگی هایی چون تأیید همه جانبه حکومت آل مظفر، بزرگ انگاری حاکمان مظفری، ستایش مقام سلطان مظفری، برجسته سازی جانبدارانه برخی شخصیت ها، تلاش برای ارائه داده های تاریخی متناسب با مفاهیم قرآن و احادیث دینی، و نمایش اطلاعات جغرافیایی و کیهانی در کنار شرح رویدادها است. وی در نگارش این اثر که اغلب متضمن داده های سیاسی-نظامی است، بیشتر به وقایع نگاری نزدیک شده و از شیوه علّی-معلولی فاصله گرفته است. همچنین در تنظیم مطالب و ترتیب بیان اخبار تاریخی، بر اساس توالی زمانی یا همان شیوه سال نگاری رایج هجری-قمری تاریخ نگاری ایرانی-اسلامی اقدام کرده است.

دوران تیموری زمانه تقابل گفتمان دو نهاد امارت و وزارت است. این دو نهاد و دیدگاه های وابسته به آن ها، رویکرد وزارت محور به نمایندگی از وزرا و طرف داران آن ها و رویکرد امارت محور با محوریت امرا و حامیان شان، هدایت گر جریان های سیاسی و اجتماعی عصر تیموری بوده اند. در این میان نقش مولفان دوران تیموری در توصیف، تفسیر، و تبیین دو گفتمان مذکور حائز اهمیت است. از جمله این افراد، در جبهه گفتمان امارت محور، می توان به مولانا شرف الدین علی یزدی اشاره کرد. با بررسی های انجام شده در خصوص اثر وی، ظفرنامه، و با استفاده از ابزار زبان شناختی نورمن فرکلاف در سطح توصیف، می توان خط مشی یزدی در مورد گفتمان امارت محور را دریافت. در ظفرنامه شاخص های گفتمان امارت محور نظیر نظامی گری و توجه به قوم ترک مورد تایید قرار گرفته و در مقابل گفتمان وزارت محور با شاخص وزارت و ایرانی گری به حاشیه رانده شده است. با توجه به نتایج به دست آمده، در سطح تبیین، علت حمایت شرف الدین از گفتمان امارت محور را می بایست شرایط سیاسی عصر تیمور دانست. از جمله این عوامل می توان به حضور شخص تیمور، در قالب فردی امیر، در حوادث سیاسی و توجه وی به عرصه نظامی گری اشاره کرد که زمینه ساز تقویت گفتمان امارت محور در برابر گفتمان وزارت محور گردید.

یکی از رساله های کلامی کوتاه متکلم برجسته امامی، علامه حسن بن یوسف حلی (م 726 ه.ق.) رساله ارزشمند واجب الاعتقاد علی جمیع العباد است که شروح گوناگونی بر آن نوشته شده است. در زمره این شروح، اثری است که با عنوان شرحی بر واجب الاعتقاد از عالمی ناشناس، به چاپ رسیده است. در منابع مختلف، فرضیات متفاوتی در خصوص نگارش آن به دست عالمانی چون ابن فهد حلی، مهنابن سنان یا عبدالحسین نیلی مطرح شده است. در این نوشتار، با بررسی نسخه های خطی این شرح و همچنین استناد به نسخه ای از تحریری که ابن راشد حلی از همین شرح واجب الاعتقاد فراهم آورده است، نشان داده می شود که تمام فرضیات پیشین در خصوص نگارنده این شرح نادرست است و نویسنده این شرح کسی نیست جز متکلم سرشناس شیعه، سید جلال الدین شرف شاه حسینی. بررسی ویراست ارائه شده از این شرح و تشریح کاستی ها و اغلاط آن، از دیگر موضوعات اصلی مطرح شده در این مقاله است.

پدیده استعمار از پدیده هایی است که مشرق زمین همواره با آن مواجه بوده است. انسان های آگاه و توانا به ویژه هنرمندان، با سلاح شعر به مبارزه با آنان پرداختند. چون شگردهای استعمار، گوناگون و مختلف است شگردهای مبارزه با آن پدیده نیز لازم است گوناگون و مناسب باشد. سیداشرف الدین و رصافی از شاعران حساس و آگاهی بوده اند که پدیده استعمار را از ابتدا برای هم وطنان و ملت های دیگر ترسیم نموده و برای مبارزه با آن مطابق شرایط زمانی و مکانی، شگردهایی داشته اند. این مقاله بر اساس مکتب اروپای شرقی، به بررسی تطبیقی پدیده استعمار در شعر دو شاعر پرداخته و ابتدا بعد از بیان مبانی نظری پژوهش، پدیده استعمار در شعر دو شاعر، بررسی و سپس راه کارهای آنان در مقابله با این پدیده، بیان می شود. پژوهش های صورت گرفته در این مقاله نشان می دهد که هر دو شاعر به شکل های گوناگون به معرفی پدیده استعمار پرداخته اند و برای مبارزه با آن، شگردهای مشابهی داشته و راه کارهایی عرضه کرده اند که مهم ترین آن ها عبارت است از: آگاه کردن مردم و غفلت زدایی؛ برانگیختن مردم و ترسیم موقعیت آنان؛ دعوت به اتحاد و مقابله با استعمار؛ بازگشت به هویت فرهنگ اسلامی؛ تحقیر استعمار با زبان طنز و محکوم کردن و نکوهش استعمارگران.

سید قطب الدین محمد حسینی نیریزی از حکما و عرفای نامدار و برجسته دوره صفوی است که در سال یکهزار و صد هجری قمری، در شهرستان نی ریز از توابع استان فارس دیده به جهان گشود. وی نخست در مسقط الراس خویش به تحصیل پرداخت سپس به شیراز رفت و از اساتید بزرگ و برجسته ای همچون مولی شاه محمد دارابی کسب فیض نمود، و در زمینه های مختلف دینی و خصوصا عرفان اسلامی، آثار ارزشمندی از خویش به جای گذاشت، که خداوند عزوجل به حقیر توفیق عنایت فرمود تا با استعانت از ذات عالم مطلق به شرح و تعلیق یکی از آثار ارزشمند ادبی ایشان یعنی: القصیده العلویه النحویه بپردازم.در این مقاله سعی بر آن است که سیری گذرا بر احوال و آثار علامه سید قطب الدین داشته باشیم.

آیین های مرتبط با آرامگاه مومنین صاحب نام و با دیانت از مهم ترین نمود های باورهای دینی است. بارزترین دلایل شکل گیری این آرامگاه ها احترام به شخص از دنیا رفته است، به امید آن که روانش از نیایش ادا شده توسط زائران مزار سود برد. مفاهیم نمادینی که در آرایه های مقابر دوره اسلامی به کار رفته، بر اساس دیدگاه های هنرمندان مسلمان، ماهیتی معنوی پیدا کرده است. به همین خاطر هنرمندان مسلمان در بیان مفاهیم و صورت بخشیدن به آن به زبان تمثیل رو آوردند. در میان آرایه های آرامگاه، پوشش بقاع از هنرنمایی بافندگان و دوزندگانی تهیه شده که یا از اخلاص و سرسپردگی، اثرخود را به آن آستان تقدیم نموده اند یا به سفارش بزرگی جامه عمل پوشانده اند. در دوره صفوی کاربرد عناصر نمادین شیعی در منسوجات، بخشی از سیاست حاکمان صفوی شیعه مذهب شد. از میان آنها، پارچه ای مخملی از غیاث الدین علی یزدی هنرمند بافنده صفوی وجود دارد که آن را جهت پوشش بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی با نقش محرابی بافته است. در این اثر غیاث الدین بازتاب اعتقادات شیعی زمانه را با بهره گیری از نقوشی نمادین و انتزاعی که بار اعتقادی و دینی دارد را منعکس کرده است. مقاله سعی دارد، درونمایه های نمادین نقوش تزیینی به کار رفته در این پارچه آرامگاهی، جهان بینی خالق این اثر و رابطه آن با مذهب شیعه را با رویکرد شمایل شناسانه اروین پانوفسکی مورد تفسیر قرار دهد. این اثر حاکی از این تفسیر است که از آدابی معنوی سرچشمه گرفته به طوری که بافنده از آن آگاهی داشته و ولایت را که از اصول مذهب تشیع است را با درایت در پارچه متجلی ساخته است.

سادات عریضی، به گروهی از سادات گفته می شود که به علی عریضی (ابوالحسن) از فرزندان امام جعفر صادق7 منسوب هستند. عریض نام روستایی در نزدیکی مدینه بوده است. فرزند علی عریضی، احمد شعرانی و فرزند احمد شعرانی، عبدالله یا عبیدالله و فرزند او ابوجعفر علی (امام زاده نایین) و فرزند او ابوجعفر محمد (امام زاده جعفر یزد) است. به همین ترتیب از این نسل، امام زاده سیدرکن الدین (جنب مسجد جامع یزد) و امام زاده سیدشمس الدین (واقع در محله چهار منار یزد) هستند. سادات عریضی یزد، منشأ خدمات بسیار برای مردم یزد و اطراف آن بودند. در بین آن ها علما، نویسندگان، شعرا و خیران بزرگی هم چون: سید رکن الدین و سید شمس الدین وجود داشته اند که تا پایه وزارت نیز رسیده اند و فهرست موقوفات آن ها کتابی در حدود سیصد صفحه است.